Każdy obywatel, płacąc podatki do państwowej kasy, chciałby mieć pewność, że jego pieniądze zostały właściwie zagospodarowane. Izba dzięki swoim uprawnieniom pełni rolę strażnika publicznych środków, dbając o zgodne z prawem, gospodarne, celowe ich wykorzystanie i rzetelne rozliczanie. NIK nie tylko wskazuje nieprawidłowości, ale również ewentualne rozwiązania, mające na celu naprawę wadliwych mechanizmów. Pokazuje, w jakich obszarach państwo działa dobrze, a gdzie potrzebne są usprawnienia.
Gdzie publiczne pieniądze tam kontrola NIK
NIK bada wszystkie obszary działalności państwa, w które zaangażowane są publiczne pieniądze lub majątek, sprawdza też, czy instytucje publiczne wykonują swoje zadania w sposób skuteczny, wydajny i oszczędny. Izba co roku przeprowadza kilka tysięcy kontroli jednostkowych, w wyniku których przedstawia sprawozdanie ukazujące całościowy obraz państwa. Informacje o wynikach kontroli przedkładane są Sejmowi i przekazywane instytucjom odpowiedzialnym za prawidłowe funkcjonowanie kontrolowanych jednostek.
Budżet państwa pod lupą
Najważniejszą kontrolą przeprowadzaną przez NIK jest kontrola wykonania budżetu państwa. Obowiązek ten został nałożony na Izbę przez Konstytucję RP oraz ustawę o NIK. Co roku Izba w ramach tej kontroli sprawdza około 400 jednostek. Przy tworzeniu rocznego planu pracy to zadanie jest zawsze na pierwszym miejscu. Prezes NIK każdego roku przedstawia na plenarnym posiedzeniu Sejmu efekty kontroli budżetowej, zawarte w dokumencie zatytułowanym Analiza wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej.
Roczne planowanie
Pozostałe kontrole zawarte w planie pracy Izby są wynikiem własnych propozycji, jak również sugestii zgłaszanych przez Marszałków Sejmu, Senatu i Prezydenta RP, Prezesa Rady Ministrów oraz inne organy władzy publicznej. Tematyka kontroli na dany rok ustalana jest na podstawie uchwalanych przez Kolegium NIK priorytetowych kierunków kontroli, w ramach których wyznaczane są ważniejsze obszary funkcjonowania państwa, przewidziane do badań w danym roku. Priorytetem w pracy Izby w danym okresie może być np. zapewnienie poprawy warunków życia obywateli w warunkach bieżącej i długookresowej stabilności finansowej państwa, poprawa skuteczności systemu edukacyjnego, zapewnienie powszechnej i niezawodnej opieki medycznej, zachowanie dziedzictwa narodowego, zasobów naturalnych, ładu przestrzennego. Możliwości jest tyle, ile dziedzin, które wymagają w naszym kraju poprawy. Tematy kontroli dobierane są według przyjętego priorytetu.
Wnioski de lege ferenda
Wyniki kontroli NIK sprzyjają poprawie funkcjonowania państwa, pokazują bowiem gdzie konieczne są usprawnienia. Część z nich jest wprowadzana jeszcze w trakcie kontroli lub bezpośrednio po jej zakończeniu, a gdy kontrolerzy natrafiają na przestępstwo czy zaniedbanie, zawiadamiają organy ścigania. Efektem wielu kontroli NIK jest także wykrywanie nieprawidłowości wynikających z luk w prawie, albo ze sprzecznych czy niejasnych przepisów, które tworzą także podatny grunt np. dla korupcji. Za każdym razem Izba zwraca uwagę na pilną potrzebę usunięcia takich błędów kierując do ustawodawców wnioski de lege ferenda, w których postuluje wprowadzenie zmian mających poprawić jakość stanowionego prawa. NIK składa rocznie kilkadziesiąt takich wniosków.
Dbałość o wysoką jakość kontroli
Każde postępowanie kontrolne prowadzone jest według standardów kontroli NIK. Pozwala to na utrzymanie działalności kontrolnej Izby na uznanym międzynarodowym poziomie. Stosowanie standardów sprawia, że istnieje jednolita płaszczyzna odniesienia dla planowania kontroli, przeprowadzania i oceny jej wyników. Standardy kontroli zostały opracowane z uwzględnieniem standardów kontroli międzynarodowych organizacji kontrolnych oraz kilkudziesięcioletniego doświadczenia Izby. Wysoką jakość kontroli NIK potwierdzają wyniki międzynarodowych przeglądów partnerskich, przeprowadzonych w NIK przez SIGMĘ oraz Narodowy Urząd Kontroli Danii.